کنه را بهتر بشناسید!

کَنه‌ها از جانوران کوچک انگلی هستند.

کنه‌ها بندپا هستند و از راه خوردن خون پستانداران، پرندگان و گاه خزندگان و دوزیستان تغذیه می‌کنند.

کنه‌ها به همراه هیره‌ها زیرردهٔ کنه‌سانان(Acarina) را تشکیل می‌دهند. کنه‌ها دارای انواع یک‌میزبانه، دومیزبانه و سه‌میزبانه هستند.کنه‌های ایکسودس، هیالوما و بوافیلوس از خانواده سخت‌کنه‌ها عمدتاً در نشخوارکنندگان ایجاد بیماری می‌کنند. کنه‌های مرغی (ارگاس پریسکوس) از خانوادهٔ نرم‌کنه‌ها هستند. استفاده از انواع سموم حشره‌کش مانند کومافوس، فن والریت، پرمترین و فلومترین در مبارزه با این انگل‌ها مؤثر است.

کنه ها دارای سه صفت اختصاصی هستند که آنها را از حشرات متمایز می کند. سر ، سینه و شکم در هم ادغام شده و بدن واحدی را بوجود می آورد. فاقد شاخک اند و در مراحل نمفی و بلوغ دارای چهار جفت پا می باشند.

کنه به دو خانواده تقسیم می شوند: کنه های سخت و کنه های نرم

کنه های سخت دارای یک پوشش پشتی سخت که بلافاصله در عقب سرکاذب قرار دارد. این پوشش پشتی در ماده کنه های سخت کوچک و در نر کنه های سخت تمام سطح پشتی را می پوشاند ( کنه های نرم که فاقد این پوشش هستند.)

رده بندی کنه‌ها:

شاخه Arthropodaدارای 3 زیرشاخه میباشد. البته اختلاف نظر در طبقه بندی آن زیاد میباشد. که برای نمونه بر پایه طبقه بندی بارنز (Barnnes 1987) این شاخه دارای 4 زیرشاخه میباشد.

اول: Trilobitaکه مربوط به دوران پیش از کامبرین هستند. Triبه چم سه و Lobitaبه چم برجستگی میباشد. این سه برجستگی توسط دو شیار طولی در پشت بدن ایجاد شده است. فراوانی آنها در کامبرین و اردوویسین بوده است و فسیل آنها در حال حاضر یافت میشود.

دوم: Mandibulata(آرواره داران) که مجهز به یک جفت آرواره بالا Mandibleهستند.

بارنز زیرشاخه آرواره داران را 2  زیرشاخه آرواره داران خاکزی Terrestrial Mandibulatesیا تک انشعابی ها Uniramiaو آرواره داران آبزی Aquatic Mandibulatesیا همان سخت پوستان Crustacesمی داند.

ما در اینجا آن را در مجموع زیرشاخه آرواره داران می پذیریم. این زیرشاخه شامل رده هایی از قبیل رده رمی پدیا، سفالوکاریدا، آبشش پایان، آرواره پایان و رده سخت پوستان عالی که جنس معروف آن خرخاکی Oniscusبوده و رده های دیگری از قبیل رده صدپایانChilopoda، هزارپایان Diplopoda، پائروپودا Pauropoda، سیم فیلا Symphylaو رده حشرات Insectaمی باشد.

سوم: Chelicerata(قلاب داران) که دارای یک جفت کلیسر یا اندام انبرک مانند هستند. کلیسر دارای حرکات عمودی می باشد و وظیفه آن  خرد کردن غذا می باشد. این زیرشاخه  شامل رده های کلان کاسگان یا خرچنگ های عقرب مانند Merostomata، رده عنکبوت های دریایی Pycnogonida،رده عنکبوتیان Arachnidaبوده که رده عنکبوتیان شامل زیررده هایی از قبیل زیررده عقرب ها Scorpiones، زیررده عنکبوت ها Araneae، زیررده عنکبوت های پادراز Opiliones، شبه عقرب ها Pseudoscorpionida، رطیل هاSulpugida، عقرب های دم شلاقی Pedipalpidaو زیررده کنه‌ها Acariمی باشند.

از لحاظ تکاملی شواهد چندانی در دسترس نیست که بتوان از روی آن تکامل کنه‌ها را بررسی کرد. کنه‌ها دارای تنوع زیستی و تغذیه‌ای هستند. در نتیجه تنوع و تغییرات مرفولوژیک در آنها بسیار وسیع است که در سایر موجودات کمتر دیده میشود. بعضی افراد معتقدند (شارو 1966) که قدمت کنه‌ها مربوط به دوره دونین است و از عقرب های دم شلاقی مشتق شده اند.

Grandjeanمعتقد بود که کنه‌ها متعلق به دو گروه تحت عنوان AcariformesوParasitiformesهستند که هر گروه شامل این راسته ها با مثالی از خانواده میباشند:

 Astigmata = Acarididae

Prostigmata = Actinedidae

Cryptostigmata = Oribatidae

این سه راسته بالا در مجموع کنه های گیاهخوار نامیده میشوند.

Notostigmata = Opilioacaridae

Tetrastigmata = Holothyridae

Mesostigmata = Gamasidae

Metastigmata = Ixodidae

مرفولوژی کنه‌ها:

بدن در کنه از دو قسمت گناتوزوما و ایدوزوما درست شده که این دو قسمت توسط شیارهایی تحت عنوان  Circum capitual sutureاز یکدیگر متمایز میشوند.

 

اولی در کنه‌ها شبیه سر در حشرات است با این تفاوت که قطعات دهان و پیوستهای مربوط به آن مانند کلیسر و پدی‌پالپ را شامل میشود. مغز کنه‌ها به جای اولی در ناحیه دوم یعنی ایدوزوما واقع شده است. چشم ساده در صورت وجود در ناحیه پشتی و یا پشتی جانبی ناحیه propodosomaقرار دارد. بدین ترتیب اولی را میتوان به لوله‌ای تشبیه کرد که غذا از طریق آن به مری انتقال پیدا میکند. سقف این لوله گناتوزومایی را قطعه‌ای تحت عنوان Tectumتشکیل میدهد. در بعضی گونه ها مانند افراد راستهMetastigmataدر اثر توسعه قاعده گناتوزوما قطعه‌ای تحت عنوان Hypostomeبوجود می آید.

در بالای حفره دهان یک جفت کلیسر دو تا سه بندی قرار دارد که ممکن است دارای قابلیت انبساط و انقباض در داخل گناتوزوما باشد. کلیسر اولین جفت از پیوست های پیش دهانی است که در گروه‌های مختلف به اشکال مختلف دیده میشود. مثلا در کنه‌های شکارگر کلیسر سه بندی بوده و دارای یک انگشت ثابت یا Fixed digitو یک انگشت متحرک Movable digitمی باشد که در جویدن طعمه از آن استفاده میکند.

در کنه‌های گیاهخوار کلیسر تبدیل به اندام سوزنی شکلی تحت عنوان styletشده و بند قاعده‌ای آن stylophoreیا اندام نگه دارنده استایلت نام دارد که از آن جهت سوراخ کردن بافت گیاهی استفاده میشود. مثل کنه دونقطه‌ای.

کلیسرها برخلاف آرواره بالا در حشرات دارای حرکات عمودی (از بالا به پایین) است و در عنکبوت ها کلیسرها مجهز به غدد مولد زهر در قاعده هستند. کلیسر در کنه‌ها هیچگاه نمیتواند نقش حسی را ایفا کند و همیشه یک اندام تغذیه‌ای است. در برخی از کنه‌ها مثل کنه‌های خانواده Phytoseiidaeانگشت متحرک کلیسر مجهز به اندامی تحت عنوانSpermadactyleیا Sperm transfer organبوده که وظیفه آن انتقال اسپرم به کنه ماده است.

پدی‌پالپ اولین زوج از پیوست های پس دهانی بوده و یک اندام حسی بشمار میرود که مجهز به موهای گیرنده تحریکات شیمیایی و لامسه‌ای است و به کنه در پیدا کردن غذا و یا میزبان کمک میکند. در کنه‌های شکارگری پدی‌پالپ مجهز به اندامی است که از آن در جهت گرفتن و نگه داشتن طعمه استفاده میکند. کتوتاکسی موهای موجود در سطح پدی‌پالپ در شناسایی و تشخیص گونه در کنه‌ها بسیار حائز اهمیت است.

حفره دهان Buccal cavityدر کنه‌ها منتهی به حلق یا Pharynxمیشود. حلق به صورت یک پمپ مکشی در بلع غذا عمل میکند. ناحیه گناتوزوما دارای تعداد زیادی غدد بزاقی است که در هضم مواد غذایی نقش دارد. در کنه‌های تارتن غدد مولد ابریشم در قاعده پدی‌پالپ قرار گرفته که ترشحات آن از طریق مجرایی طول پدی‌پالپ را طی کرده و از طریق منافذی که در انتهای پدی‌پالپ قرار گرفته تحت عنوان Spinneretاز پدی‌پالپ خارج میشود.

ایدیزوما در کنه وظایفی مشابه سر، سینه و شکم در حشرات دارد و ممکن است مجهز به تزئینات خاص کیتینی باشد. کتوتاکسی موهای موجود در سطح این صفحات درIdiosomaدر تشخیص خانواده در کنه‌ها حائز اهمیت است.

Idiosomaدر کنه‌ها ممکن است بوسیله شیارهای مختلفی به قسمت های مختلف تقسیم بندی شود که از آن جمله میتوان به شیار Sejugol furrowاشاره کرد که بعد از جفت دوم پاها وجود دارد و ایدوزوما را به دو قسمت propodosomaوhysterosomaتقسیم بندی میکند. اولی ناحیه‌ای است که جفت اول و دوم پا را شامل میشود و دومی از بعد از پاهای دوم تا انتهای بدن را شامل میشود. این ناحیه به نوبه خود توسط شیار postpedal furکه بعد از پای چهارم قرار دارد به دو ناحیه تحت عنوان ناحیهMetapodisomaو Opisthosomaتقسیم بندی میشود. به مجموع propodosomaوMetapodisomaناحیه Podosomaگفته میشود که پاها در آن قرار میگیرد و شامل چهار جفت پا است و مجموع propodosomaو Gnathosomaبنام Proterosoma  خوانده میشود. بخش شکمی ایدوزوما ممکن است دارای صفحات مختلفی باشد که شکل صفحات و تعداد موهای موجود در صفحات از لحاظ تشخیص حائز اهمیت است.

تخم ریزی کنه‌ها:

کثر کنه‌ها تخم گذار اند. (تخم گذاشته شده و سپس مراحل جنینی سپری میشود). در برخی از کنه‌ها مانند راسته Mesostigmataحالت تخم گذار- زنده زا دیده میشود. (مراحل در بدن مادر سپری شده و بلاقاصله تخم گذاری صورت میگیرد). تخم ها معمولا کروی یا تخم مرغی شکل هستندکه بصورت انفرادی و دسته جمعی در محیط های مختلف، در کنه‌های گیاهخوار در سطح گیاه، در کنه‌های شکارگر و خاکزی در محیط های حفاظت شده در خاک و در کنه‌های انگل در سطح بدن میزبان قرار داده میشود. برخی کنه‌ها دارای یک مرحله پورگی و برخی تا هشت مرحله پورگی دارند. مراحل رشدی در کنه شامل تخم، لارو، نیمف و بالغ است. (Egg – Larvae – Nymph – Adult). در کنه‌هایی که دارای سه مرحله هستند، پوره سن اول تحت عنوان Protonymph، پوره سن دوم تحت عنوان Deutonymphو پوره سن سوم تحت عنوان Tritonymphنامیده میشود. هر یک از مراحل پورگی از لحاظ ظاهری و محل زندگی با یکدیگر متفاوت است.

 

در مراحل پورگی معمولا صفحات بدن به تدریج تشکیل شده و با گذشت زمان صفحات سخت تر میشود. در برخی از راسته ها سه مرحله تخمی ذکر شده مشاهده میشود.

در کنه‌های راسته Astigmata ،Deutonymph  در شرایط نامساعد تشکیل یک مرحله مقاوم تحت عنوان Heteromorphic Deutonymph = Hypopusرا میدهد. هیپوپوس مرحله مقاومی است که کلیسرها تبدیل به Palposomaشده و انتهای بدن مجهز به بادکش هایی است (صفحه مکنده Sucker plate) که کنه از طریق این بارکش ها به بدن سایر حشرات منتقل شده و بصورت Phoreticخود را از محیط نامساعد نجات میدهد. هیپوپوس در Astigmataبه وفور دیده میشود.

رفتار:

 کنه های سخت بطور معمول مقدار زیادی از زندگی خود را روی زمین ، بیشتر در نواحی مرتعی یا گیاهان در انتظار میزبان سپری می کنند.

برخی گونه های کنه های سخت تمام عمر خود را روی یک میزبان می مانند این کنه ها را انگل های یک میزبانه می نامند.

برخی دوران نوزادی و نمفی را روی یک میزبان  و دوران بلوغ را روی میزبان دیگری می گذرانند این کنه ها را انگل های دو میزبانه می نامند.

اما بطور عموم کنه های سخت سه میزبانه هستند و دوران نوزادی ، نمفی و بلوغ را روی سه میزبان می گذرانند.

عوامل آب و هوا:

دما یک عامل موثر برای رشد کنه ها می باشد کنه های سختی که تغذیه نکرده اند می توانند هوای سرد زمستان را در مخفی گاهشان تحمل کنند اما کنه های تغذیه کرده و تخمها مقاومت کمتری دارند. هوای گرم بهار و تابستان باعث بیشترین فعالیت کنه ها می شود.

بطور کلی کنه های سخت از هوای مرطوب آسیب نمی بینند و معمولاً در وضعیت خشکی سریعاً می میرند. در صورتیکه کنه های نرم در وضعیت های بسیار خشک زندگی می کنند.

تغذیه:

اغلب کنه ها دارای طیف وسیعی از حیوانات میزبان هستند. فقط گونه های کمی برای تغذیه از روی یک گونه میزبان خاص اولویت محسوسی قائل می شوند.

کنه ها روی پستانداران ، پرندگان ، خزندگان و بعضی دوزیستان تغذیه می کنند. هنگام تغذیه کنه ، هیپوستوم دندانه دار خود را درون شکافی که بوسیله کلیسر ایجاد نموده داخل می کند خونخواری کنه های سخت چندین روز طول می کشد.

تخمگذاری:

کنه های سخت بطور مشخص در یک نوبت چندین هزار تخم حدود 18000 عدد قبل از مرگ می گذارند اما کنه های نرم پس از هر نوبت خونخواری تعداد کمی تخم می گذارند.

سیر تکاملی:

سیر تکاملی کنه ها در بسیاری از انواع متغیر است اما می توان گفت تمام آنها دارای چهار مرحله تخم ، نوزاد 6 پا ، نمف 8 پا و بالغ می باشند. کنه ها این مراحل را در ظرف 6 ماه تا 3 سال طی می کنند.

طول عمر:

اغلب کنه های سخت برای تکمیل چرخه حیاتی خود از یک تا دو سال زمان نیاز دارند ولی ممکن است این مدت  تحت شرایط نامساعد طولانی تر شود.

برخی کنه ها عمر طولانی دارند نظیر اورنیتودوروس تولوزانی که بین 25-20 سال زندگی می کند.

تب کریمه کنگو:

این بیماری برای اولین بار درسال 1944 در کریمه شناخته شد. به همین دلیل به آن تب خونریزی دهنده کریمه گفته می شد. مدتی بعد در کنگو هم مورد مشابه آن دیده شد. به همین دلیل اسمی را که برای این بیماری قرار دادند، تب خونریزی دهنده کریمه کنگو بود.
این بیماری بیشتر در مناطقی چون آفریقا، آسیا، شرق اروپا و خاورمیانه دیده می شود. موارد متعددی از این بیماری در هند گزارش می شود .
تب خونریزی دهنده کریمه کنگو (CCHF) یک بیماری ویروسی است که با نوعی کنه انتقال می یابد. این بیماری توسط نیش کنه های آلوده به این ویروس و یا تماس مستقیم با خون و گوشت حیوانات آلوده (مثل ذبح دام آلوده) به انسان منتقل می شود.
این بیماری به صورت نادر در پستانداران آلوده گزارش می شود و در انسان به شدت خطرناک است و میزان مرگ و میر افراد آلوده به این ویروس 30 درصد است.
علایم تب کریمه کنگو
علایم این بیماری بسیار شبیه سرماخوردگی می باشد و علایم آن یک هفته پس از گزش فرد توسط کنه آلوده شروع می شود. علایم اولیه خفیف است، ولی سریعا تشدید می شود.
برای جلوگیری از ابتلا به بیماری تب کریمه کنگو، از خرید گوشت بدون مهر و مجوز دامپزشکی و استاندارد خودداری کنید

 

تیفوس کنه ای

تیفوس یک بیماری حاد تبدار ناشی از یک نوع باکتری ریکتزیا منتقله از حشرات آلوده است. این بیماری دارای سرایت فرد به فرد نیست. این عفونت ممکن است پوست، دستگاه عصبی مرکزی، لوله گوارش و عضلات را درگیر سازد.
به طور کلی سه نوع تیفوس داریم . تیفوس اپیدمیک یا شپشی که عامل آن ریکتزیا پرووازکی می‌باشد و شایعترین نوع تیفوس است . تیفوس آندمیک یا تیفوس ککی یا تیفوس موشی که عامل آن ریکتزیا تیفی است . نوع سوم تیفوس کنه‌ای ( Queensland tick typhus ) که عامل بیماریزا ( R.australis) است .
علایم و درمان
علائم معمولاً تب، لرز، درد عضلانی، هذیان، بثورات پوستی (راش) تنه و اندامها با اسکار، سرفه، درد مفاصل، سردرد شدید و ترس از نور است . تیفوس کنه‌ای در صورت عدم درمان اغلب کشنده است (در اثر پنومونی یا نارسایی قلب ) . درمان با آنتی بیوتیک‌هایی نظیر تتراسیکلین، داکسی سیکلین یا کلرامفنیکل می‌باشد . رعایت بهداشت فردی بسیار ضروری است .

تب راجعه کنه ای
تب راجعه كنه ای كه تب بازگرد آندميك هم نام دارد، به دسته ای از عفونتهای حاد گفته می شود كه از نظر بالينی با حملات متناوب تب و ايجاد توكسمی همراه است كه تدريجا از دامنه آن كاسته می شود. اين بيماری با حملات مكرر تب به مدت 2 تا 9 روز و در فواصل آن دوره های بی تبی 2 تا 4 روز مشخص می شود . تعداد عودها بين 1 تا 10 بار يا بيشتر است .
ناقل بيماری ازكنه های خانواده آرگازيده و جنس اورنيتودوروس ميباشد . كه نمف ها ونوزاد وبالغ كنه ها بورليا را از طريق بزاقی (گزش) انتقال می دهند . كنه ها ترجيحا در آب و هوای گرم و مرطوب زندگی می كنند و قادر به مهاجرت به نقاط دور دست نمی باشند ، به همين علت بيماری همه گير نمی شود .

دوره كمون :
از 3 تا 18 روز و معمولا 8 روز است .
راه انتقال بيماری :
بيماری مستقيما از انسان به انسان قابل انتقال نيست انتقال به انسان از طريق گزش و خون خواری كنه ها و مايع كوكسال آنها صورت می گيرد . خونخواری كنه 5 – 20 دقيقه طول می كشد و پس از آن كنه تا آخر عمر خود آلوده باقی می ماند و آلودگی را به نسل بعدی خود از طريق تخمدان انتقال ميدهد .
اقدامات پيشگيری كننده :
1 – آموزش بهداشت به مردم به منظور شناساندن علائم ، راههای انتقال و پيشگيری از بيماری به آنها .
2 – بيماريابی : جهت قطع زنجيره انتقال بيماری و پيداكردن سريع مخازن آلوده و درمان بموقع و كامل آن نقش مهمی در كنترل اين بيماری دارد .
3 – مبارزه با ناقل بيماری :
– در مورد كنه های كه به زيستن در اماكن انسانی سازش يافته و قسمتی از سير تكاملی خود را در شكاف ديوارها يا چوبها می گذارنند ، جداسازی محل استراحت با محل نگهداری حيوانات اهلي، نظافت منزل و بنا نمودن اماكن طبق اصول بهداشتی و بكاربردن مصالح ساختمانی مناسب ، بهسازی درزها و شكافهای كه پناهگاه كنه ها هستند كه نقش مهمی در مبارزه با كنه ها دارد .
– در مورد كنه های كه در محل نگهداری حيوانات اهلی فعاليت دارند ، جداسازی منازل مسكونی از آغل و محل نگهداری حيوانات و رعايت موازين بهداشتی در ساختمان و اصطبل ها بسيار مفيد است .
– جهت حفاظت فردی در مناطق آلوده استفاده از پشه بند و بكار بردن مواد دور كننده حشرات می تواند موثر باشد .
– با توجه به اينكه تاريكی ، محل مناسبی برای حمله كنه به انسان جهت خون خوردن است لذا بايستی در محلهای آلوده حتی المقدور با ايجاد روشنائی كافی در محل استراحت از نزديك شدن كنه های اورنيتودوروس جلوگيری گردد .

مبارزه با کنه ها:

قبل از انتخاب روش مناسب مبارزه با انگل ها ابتدا باید نحوه آلودگی ، شدت آلودگی ، نوع آلودگی ، موقعیت محلی ، وضع آب و هوای ناحیه ، امکانات موجود و عوامل مختلف دیگر را مشخص و بررسی نمود.

مبارزه می تواند به دو صورت مستقیم و غیر مستقیم انجام شود. روش اول استفاده از سموم شیمیایی به روش های مختلف ، سمپاشی اماکن و استعمال آن در روی سطح بدن دام و روش دوم عبارت است از ایجاد اختلال در محیط زیست انگل ها و اقدامات موثری که باعث مرگ انگل ها شود.

· ساختن اصطبل های مناسب با سطوح قابل شستشو و ضد عفونی

·  تمیز نگهداشتن محیط دامداری

· تمیز نگهداشتن سطح بدن دام ها بوسیله شستشو ، تیمار و غیره

· تغذیه مناسب و مدیریت صحیح پرورش دام

· مداوای حیوانات بیمار و انجام واکسیناسیون های لازم و ایجاد قرنطینه

· سوزاندن علف های هرز که ممکن است محل تجمع انگل ها باشند.

·  محصور کردن و تقسیم بندی مراتع و تعلیف دام بطور متناوب

·  ممنوع کردن چرا در مراتع آلوده

مبارزه با کنه های نرم:

 سم پاشی ابقائی اصطبل ها و اماکن اصلی ترین روش کنترل آنهاست ، مطالعات نشان داده که در فصل شیوع ، مبارزه مناسب و استعمال هر 10 روز سم باعث کاهش 85 درصد از جمعیت فعال کنه ها بوده و در سال بعد از شروع مبارزه هم از حمعیت کنه های آزاد تا حدود 96 درصد کاسته است. همچنین بدلیل اینکه این کنه ها قسمتی از مراحل زندگی خود را در شکاف دیوار و چوب و در جاهای تاریک بسر می برند لذا لازم است در ساخت و نظافت اصطبل و خانه های مسکونی دقت کافی بعمل آید که به آسانی در موقع ضروری بتوان این اماکن را سالم سازی کرد. دیوار خانه ها و اصطبل بایستی صاف و بدون شکاف باشد تا مواد حشره کش تمام سطح دیوار و کف اصطبل و خانه های مسکونی را بپوشاند.

مبارزه با کنه های سخت:

1-  حمام دادن یا غوطه ور کردن : بهترین روش برای مبارزه با کنه های سخت می باشد. تمام دام های یک منطقه بایستی مداوماً حمام داده شوند ولی دفعات حمام دادن بسته به سیر تکاملی و نوع انگل فرق می کند و اغلب می بایستی بمدت چندین ماه و به فواصل هر چند روز یکبار حمام دادن انجام شود.

2- گرد پاشی: با استفاده از نوع پوردی سموم انجام می شود. سم را معمولاً می توان از داخل یک قوطی که سرپوش سوراخ داری به آن وصل است روی دام پاشید.

3- اسپری: توسط سمپاش های دستی سمپاشی دام صورت می گیرد.

4- موضعی: سم را در نواحی آلوده یا تمام بدن می مالند.

5-  گوشواره یا گردنبند های سمی: بصورت تدخین در تمام سطح بدن پخش می شود.
———————-
منبع: سایت مهندسی بهداشت محیط envi.ir